Files: Oorzaken & oplossingen

Autorijden in Nederland is met de groei van de files een ellende. Wie de auto pakt ziet al snel waar het misgaat: Overvolle wegen, langzaam tot stilstaand verkeer, opstoppingen op elk uur van de dag. Het openbaar vervoer blijkt helaas geen goed alternatief. Het gevolg is massaal in de file staan. Elke dag weer. Die groeiende mobiliteit komt door toegenomen welvaart. Men woont veel te ver van het werk, heeft twee auto's in het bezit en pakt voor alles de auto. Hoe lossen we de files op?

Toename files

Zoals iedereen wel weet is een file een rij stilstaande of langzaam rijdende voertuigen. En Nederland staat er vol mee. In de afgelopen decennia is het aantal auto's en het gebruik van de wegen gigantisch toegenomen, iets wat men zich in de jaren vijftig en zestig - toen de eerste snelwegen werden aangelegd - nog niet kon voorstellen. Echt fout ging het in de jaren negentig toen de files in Nederland sterk toenamen. En niet enkel de files namen toe, ook het aantal uren dat men in de file staat steeg, alsmede het aantal mensen dat bij de files betrokken raakte. Vandaag de dag zitten er dagelijks bijna een half miljoen automobilisten vast in files, en kennen de files een groei van zeven procent per jaar. Het trieste beeld is dat in elke auto gemiddeld slechts anderhalve persoon zit. Tot overmaat van ramp kosten de files de Nederlandse economie ook nog eens een half miljard euro per jaar. En de prognose van het ministerie van Infrastructuur en Milieu is dat we in 2020 - zonder ingrijpen -massaal vaststaan.

File definitie

Volgens Rijkswaterstaat die belast is met het inwinnen en bewerken van verkeersinformatie van het hoofdwegennet, is een file een verzamelbegrip voor drie soorten verkeer:

• Langzaam rijdend verkeer: verkeer dat over minimaal twee kilometer nergens sneller rijdt dan 50 km per uur, maar doorgaans wel sneller dan 25 km per uur.
• Stilstaand verkeer: verkeer dat over minimaal twee kilometer vrijwel overal minder dan 25 km per uur rijdt.
• Langzaam rijdend tot stilstaand verkeer: langzaam rijdend verkeer over veelal wat grotere lengte met hierin op sommige stukken stilstaand verkeer.

Hoe files ontstaan

De wegen kunnen het groeiende aantal voertuigen eenvoudigweg niet meer aan. Er zijn meerdere oorzaken aan te wijzen voor de toename van het aantal weggebruikers. Hieronder de belangrijkste:

Grote afstand wonen/werken

De woon-werkafstanden worden almaar groter. Mensen verhuizen, wisselen eerder van baan, nemen werk aan in andere provincies, willen rustig wonen maar werken in stedelijk gebied, enz.

Toename recreatie door groei 'welvaart'

Door de groei van de economie en welvaart kan men het zich permitteren vaker om op vakantie te gaan, soms meerdere malen per jaar. Men gaat weekendjes weg en dagjes uit. Niet enkel zorgt dit voor een toename van het aantal auto's op de weg, maar zorgt het voor filegroei op wegen die naar deze attracties leiden. De vakantiedrukte in de weekends in de zomermaanden is een bekende fileveroorzaker.

Toename autobezit door groei 'welvaart'

Het is tegenwoordig al heel gewoon om twee of meerdere auto's te bezitten en voor elk wissewasje wordt een auto ingezet. Zelfs kinderen worden met de auto naar school gebracht.

Consumptiemaatschappij

Door economische groei en welvaart wordt er massaal geconsumeerd. Reclamefolders verkopen veelal illusies waar men desondanks in grote getale op afstapt. Meer of grote aankopen worden vrijwel altijd met de auto gedaan.

Openbaar vervoer matig tot slecht

Het lukt het openbaar vervoer maar niet om het te winnen van de auto. De auto is gemakkelijker in het gebruik omdat ie al voor de deur staat, je hoeft niet naar een station of halte om daar eerst te wachten. Het OV moet eerst worden betaald, de verbindingen zijn vaak niet zo goed en de hele trip duurt lang.

Meer oorzaken fileleed

Behalve deze kernoorzaken zijn er 'kleinere' oorzaken die allen hun steentje bijdragen aan het fileleed:

Wegversmallingen

Als een driebaansweg overgaat in een tweebaansweg - bijvoorbeeld door wegwerkzaamheden - ontstaan er strubbelingen bij het invoegen naar een andere rijstrook. Rijen auto's komen tot stilstand en de file is een feit. Wegwerkzaamheden nemen steeds toe, omdat de wegen door het intensieve gebruik onderhouden en vervangen moeten worden. Soms moet men een alternatieve route nemen, en dat is meestal een weg die voor veel verkeer niet geschikt is. Ook daar zijn files het gevolg.

Op- en afritten

Ook bij een oprit of afrit moeten auto's van rijbaan veranderen. Bij een inrit moeten ze invoegen op de snelweg (ritsen) wat vergelijkbaar is met het effect van een wegversmalling, bij een afrit moeten ze tijdig op de juiste baan zien te komen. Elke verandering van rijbaan vergroot het risico op stagnatie.

Toename ongevallen, ongelukken, pech

Ook hier weer een algehele wegversmalling doordat een of meerdere rijbanen wordt afgesloten. Bovendien rijden mensen al automatisch langzamer om iets van het ongeluk te kunnen zien (ramptoerisme).

Extreem weer

Slecht zicht of gladheid door veel neerslag, sneeuw of hagel of de aanwezigheid van mist zorgt ervoor dat men langzamer rijdt. Doordat de verkeersstroom trager verloopt kunnen er binnen een bepaald tijdsbestek minder auto's van de weg gebruik maken. Ook ontstaan er gemakkelijker ongelukken waardoor er wederom stilstand is.

Obstakels zoals stoplichten en bruggen

Bij het naderen van obstakels zoals een rood stoplicht, een brug die open staat of een vrachtwagen die ongelukkig geparkeerd staat ontstaan er opstoppingen op de weg. Auto's moeten vaart minderen hetgeen een kettingreactie oplevert. Uiteindelijk staat de 'ketting' volledig stil: File.

Hoe lossen we de files op?

In de afgelopen decennia zijn er diverse 'oplossingen' bedacht om de filedruk te verlichten. Zo zijn onder andere genoemd of in onderzoek: een extra rijstrook of betaalstrook in de spits, doelgroepstroken, wisselrijstroken, inhaalverbod voor vrachtauto’s, kilometerheffing/rekeningrijden, verhoging benzineprijs/accijnsprijs, carpoolen, lagere maximumsnelheid, verhoging parkeertarieven, verbetering fietsinfrastructuur, bussen op de vluchtstrook, aanleg supersnelwegen, intercitystroken en dubbeldekswegen, vrachtauto's enkel 's nachts laten rijden, autoloze (zon)dagen, snelheidsregulering door borden met max. snelheid boven de weg, verplichting adaptive cruise control in auto's, aanleg zweefbanen en telewerken.

Dat er geen eenduidig antwoord is om het fileprobleem op te lossen is helder. De groei van de bevolking, toename van de welvaart en groeiende mobiliteit staan in een schrijnend conflict met de beschikbare ruimte binnen ons landschap. De aanpak van de files vraagt daarom om een structurele aanpak. Niet een 'schijn' oplossing van de gevolgen, maar van de oorzaken. De wegen stelselmatig verbreden en vermeerderen is als water naar de zee dragen. Misschien helpt het tijdelijk eventjes, maar op den duur beslist niet. Om over de effecten voor het milieu maar te zwijgen.

Hoe dan wel?

Verbeteringen kunnen alleen ontstaan als bekeken wordt waarom iedereen in de file staat. Wie is er op de weg, op welke tijdstippen en waarom? Waarom kiezen mensen niet het alternatief (OV), waarom nemen werkgevers mensen in dienst die ver weg wonen, waarom werkt men hoe dan ook voor bedrijven die ver van huis liggen, waarom kan het werk niet thuis worden uitgevoerd, waarom heeft men eigenlijk twee auto's, waarom denkt men bij een dagje uit of een vakantie automatisch aan de auto, en waarom pakt men meteen de auto als het een beetje regent? Dit zijn natuurlijk nog slechts voorbeelden.

Files worden gestimuleerd!

Files groeien niet alleen omdat er te weinig aan gedaan wordt, maar juist omdat files gestimuleerd worden. Dit zie je vooral in de Randstad. Bedrijfskantoren hebben een grote concentratie werkplekken, gelegen aan de rand van de stad in de buurt van snelwegen (bv. Zuidas - Amsterdam). Concentratie van werk op specifieke plekken ver weg van woongebieden, legt zowel druk op de autowegen die erheen leiden, als op het openbaar vervoer in de nabijheid. Heeft men de keus, dan lokt de auto altijd het meest, omdat het het enige vervoermiddel is dat iemand zonder overstappen van a naar b brengt, op elk gewenst tijdstip van de dag. Vijftienduizend kilometer per jaar rijden is dan ook het gemiddelde gebruik, en het neemt almaar toe. De mobiliteit groeit met twee procent per jaar.

Flexibele werktijden en e-werken

Mensen wonen over het algemeen veel te ver van hun werk. Dit is de hoofdoorzaak voor de grote fileproblematiek in ons land. Doordat wonen in groeikernen decennia geleden werd gestimuleerd, maar werkgelegenheid in deze regio's achterbleef, bleef men werken in de steden die men destijds juist had verlaten. Toch spelen werkgevers een belangrijke rol bij de oplossing van het fileprobleem, althans datgene dat zich vooral in de spits voordoet. Door contracten met ov-bedrijven kan men het personeel stimuleren met het OV te reizen, daarnaast kan de onbegrensde reiskostenvergoeding voor mensen die ver van hun werk wonen (en met de auto reizen) worden gestopt.
Bovendien zou een flexibeler werktijdindeling bijdragen aan de oplossing. Want waarom moet iedereen zo nodig om half negen beginnen en om vijf uur naar huis? Een gevarieerde keus aan begin- en eindtijden is niet enkel voor het Nederlands wegdek plezieriger, maar ook voor de werknemers zelf. Wanneer (deel)-thuiswerk (het zogeheten Nieuwe Werken) vervolgens wordt gestimuleerd - gewoon door die mogelijkheid te bieden - dan is ook daar winst te behalen. Kortom, als werkgevers niet drastisch veranderen door medewerkers te ondersteunen dan zal de hoofdreden voor de files helaas blijven.

Versimpeling openbaar vervoer

Wanorde opheffen

Het openbaar vervoer kampt in de eerste plaats met een groot capaciteitsgebrek. Verbetering is daarom te verwachten door uitbreiding, maar ook versimpeling van het openbaar vervoer. Doordat het OV geprivatiseerd is en de reiziger met meerdere vervoersbedrijven te maken krijgt, is er op het punt van heldere informatievoorziening veel verloren. Het ov kan enkel verbeteren door de dienstverlening drastisch te verbeteren en grotere betrouwbaarheid en veiligheid te bieden. Want het omgekeerde is nu het geval: Er is wanorde door uitvallende treinen, zonder enige toelichting over het hoe en waarom, veel te kleine treinen waarvan de helft (eerste klas) niet gebruikt wordt, in de avonden een onveilig gevoel, slechte aansluitingen met ellenlang wachten in een kapot bushokje of op een smerig perron, en dan die overvolle bus of trein waar je als haringen in een ton opeengepakt bij de deur mag staan. Moest je daar nog voor betalen? Iedereen kent het beeld.

Modernisering en laagdrempeligheid

Het goedkoper maken van het ov is een optie, vereenvoudiging ook. Zo is genoemd: spoorboekloos - dus zeer frequent - treinverkeer, het afschaffen van de 1e klas in de trein (we leven in de 21e eeuw!), evenals het idee om gratis reizen te testen. In het kader van versimpeling kan de aanschaf van kaartjes voor trein, bus, metro of tram veel toegankelijker. Zoals het nu is met de veelvoud en wildgroei van kaartsoorten, opwaardeertoestanden, de problemen met de OV-chipkaart en moeilijke bewegwijzering naar die uiteindelijke bemachtiging van iets dat ooit een simpel treinkaartje was, is vermijding van het openbaar vervoer al wat bereikt is. Wil het ov een serieuze concurrent voor de auto zijn, dan moet de drempel het ov te gebruiken, dus uiterst laag liggen. Met name voor ouderen, toeristen en mensen die niet zo vaak met het ov reizen, is de rompslomp vooraf al voldoende om af te haken. Op veel stations is er helemaal geen kaartenverkoper meer, en moet men zijn toevlucht zoeken tot automaten die mede afhankelijk van het soort kaart en type korting dat je wilt, helaas uitblinken in onduidelijkheid.

Toeritdosering

Goed verkeersbeheer en file-vermindering betekent ook dat je het aantal auto's op een filegevoelige weg bij voorbaat al vermindert. Daarom is toeritdosering een effectief middel voor een vlottere doorstroming op snelwegen en wordt het hier en daar al toegepast. Het voorkomen dat de hoofdverkeersstroom overbelast raakt, wordt als mogelijke oplossing (!) van de files echter weinig genoemd. Maar om grotere effecten te bereiken zou de toeritdosering in grote getale in gebruik moeten worden genomen en beter afgestemd. Weggebruikers die al op de snelweg zijn zien geen lange rij auto's die willen invoegen en hoeven dus niet plotseling hard te rijden om de 'indringers' voor te zijn. Want dat is wat er gebeurt: Men geeft juist gas om de tussenruimte met de voorligger zo klein mogelijk te maken, om verderop weer gas terug te nemen. En dit is precies waarom spookfiles ontstaan: achteropkomende auto's moeten remmen waarna de bekende 'golfbeweging' in de verkeersstroom ontstaat. Gevolg: File.

Ontwikkeling kleinere auto's

De huidige auto's zijn - hoe modern ook - volkomen uit de tijd. Voortschrijdende ontwikkelingen in de auto-industrie zou zeker voor Nederland bijdragen aan een fundamentele oplossing van het fileprobleem, hoewel het natuurlijk een lange termijn plan is. De auto's van nu zijn doorgaans te breed en te lang, en gemiddeld drie zitplaatsen in de auto zijn volkomen leeg. De straten zijn over het algemeen te smal en te klein omdat de wegbreedtes nog gebaseerd zijn op de automodellen uit een grijs verleden. Om over de veel te krappe parkeerplaatsen nog maar te zwijgen. Hoe groter de auto's, hoe minder ruimte op de (snel)wegen. Als kleinere auto's de toekomst hebben, dan is dat veelbelovend voor het terugdringen van de grote mobiliteitsproblemen. De komst van kleine auto's (twee zitplaatsen) die ook nog eens zelfrijdend zijn, reduceren het fileleed drastisch.

'The only way to solve the traffic problems of the country is to pass a law that only paid-for cars are allowed to use the highways. That would make traffic so scarce, we could use our boulevards for children's playgrounds.' ~ Will Rogers

Lees verder

• Navigatie, op koers in de auto