Bijlmerramp: de rampzalige vlucht El Al 1862

Op zondagavond 4 oktober 1992 stort een Boeing 747 van maatschappij El Al neer op de flats Groeneveen en Klein-Kruitberg in de wijk Bijlmer te Amsterdam. De ramp kost aan 43 mensen, voornamelijk bewoners van de flatgebouwen, het leven en is de grootste vliegtuigramp in de geschiedenis op Nederlands grondgebied.

De vlucht

Op zondagavond 4 oktober 1992, om 18.28 uur hoort de verkeersleiding van Schiphol de noodkreet van captain Y. Fuchs vanuit de Boeing 747 van El Al met vluchtnummer 1862. De captain geeft aan middels de tekst “Mayday, mayday, we have an emergency” dat men in moeilijkheden verkeerd. Men is dan even daarvoor, om 18.22 uur opgestegen vanaf de Zwanenburgbaan op Schiphol in noordelijke richting. De motoren 3 en 4 blijken niet te werken volgens de captain.

Ze vliegen dan al ter hoogte van Naarden/Bussum. De captain weet op het moment van plaatsen van de noodoproep nog niet dat men even daarvoor zowel motor 3 als motor 4 verloren heeft. Deze zijn ter hoogte van Muiderberg losgeraakt en met een valvlucht vanaf twee kilometer hoogte enkele kilometers verder in het Gooimeer terecht gekomen.

Nog geen minuut later meldt Fuchs dan toch: “El Al lost number 3 and number 4 engine”. Dit kan nog altijd duiden op het feit dat men denkt dat de motoren zijn uitgevallen. Maar het kan evenzogoed betekenen dat men daadwerkelijk heeft beseft dat de motoren er helemaal niet meer zijn. Dat men ze letterlijk heeft verloren. Dit zal nooit duidelijk worden.

Door de luchtverkeersleiding en de captain wordt besloten terug te keren naar Schiphol. Naar aanleiding van de noodoproep weert men vanaf Schiphol alle andere vliegtuigen van de luchthaven en zet men alles paraat voor de terugkeer van vlucht EL AL 1862. Men maakt baan 27 vrij. Dit is de Buitenveldertbaan die vanuit oostelijke richting is aan te vliegen. De brandweer staat paraat.
De Boeing vliegt met een grote boog nogmaals over het centrum van Amsterdam om zich zo juist te positioneren voor een landing op de Buitenveldertbaan. Wanneer men boven Amsterdam-Noord vliegt stelt de luchtverkeersleiding nogmaals de vraag: ”El Al 1862, just to be sure, your engines 3 and 4 are out?”. De captain antwoordt: ”Number 3 and 4 are out and we have... eh... problems with our flaps!” Nog meer problemen dus.

Ter hoogte van Ransdorp geeft de captain nogmaals te horen: “Cleared tot land 27”. En binnen de minuut schreeuwt de captain de laatste woorden, in het Ivriet ditmaals: “Trek die flappen naar beneden, helemaal naar beneden en doe het landingsgestel uit... Going down 1862, going down, going down copied going down.” Daarna blijft het stil. Het commando om de flappen uit te schuiven lijkt fataal te zijn. Hierdoor kantelt het vliegtuig en duikt het in tegengestelde richting in de flats. Slechts 7 minuten na het opstijgen vanaf Schiphol ziet men de grote rookpluim uit de Bijlmer opstijgen.

Technische oorzaak

Op de avond van de ramp zelf wordt direct een onderzoeksteam opgestart, onder leiding van mr. Henk Wolleswinkel. Het team bestaat ondermeer uit experts uit Israël en Verenigde Staten. Precies een jaar later kan Wolleswinkel zijn rapport overhandigen aan de Raad voor de Luchtvaart die een definitief oordeel moet vellen. De onderzoekers hebben zich uitsluitend gericht op de technische oorzaak van de ramp.

Het verliezen van de twee motoren is door verschillende getuigen waargenomen. De motoren, elk duizenden kilo’s zwaar, zaten aan de rechtervleugel. De ramp is begonnen bij de binnenste motor van de twee. De veiligheidsbout (midspar fuse-pin) in de pylon (ophangslee) van de derde motor was van dermate slechte kwaliteit, dat deze is gebroken waarna het complete ophangsysteem het heeft begeven. Motor 3 kantelt tegen motor 4 aan beschadigt niet alleen motor 4, maar ook de voorzijde van de vleugel (neusvleugelkleppen). Motor 3 valt naar beneden en trekt daarbij ook de neusvleugelkleppen weg. Dit verklaart later ook de opmerking van de captain dat men problemen heeft met de flappen. Motor 4 bezwijkt ook en valt naar beneden.

Gelijkertijd met het onderzoek van Wolleswinkel start ook de Israelische onderzoeker en voormalig gevechtspiloot A. Lapidot voor de Israëlische regering in Tel Aviv een onderzoek. Zijn conclusie is bizar maar beschrijft wel de werkelijkheid: de laatste minuten van El Al 1862 waren als vliegen met een piano. En die houd je niet lang in de lucht. Deze conclusie is overigens tegenstrijdig met die uit het onderzoeksrapport van Wolleswinkel. In dit rapport wordt geschreven over een redelijk stabiel verlopen vlucht.

Als resultaat van het onderzoek van Wolleswinkel en zijn team, volgt de aanbeveling om van ruim 900 jumbo's de constructie ingrijpend te wijzigen. Deze operatie kost Boeing honderden miljoenen dollars. De luchtvaartmaatschappijen moeten de aanpassing, toch zo’n 90 manuren, zelf betalen.

Vracht

De Boeing 747 van El Al was een vrachtvliegtuig. De bewuste vlucht bevatte een maximaal volgeladen vliegtuig met meer dan 114.000 kilo vracht. Hulpverleners schieten te hulp om de brand te blussen en mensen te helpen. Alleen waar moet men rekening mee houden? Wat zat er in het vliegtuig? Daar houdt niemand zich op dat moment echt mee bezig. Alleen brandweerlieden vragen zich het op het moment zelf af, gezien de vele kleuren die de vlammen hebben. De inhoud van de vracht wordt een zwaar onderwerp van gesprek na de ramp.

De onderzoekers onder leiding van Wolleswinkel hebben zich uitsluitend gericht op de technische oorzaak van de ramp. En dus niet op de consequenties van ramp, en daarmee blijven alle vragen van omwonenden, journalisten en politici omtrent de inhoud (114.000 kilo vracht) en of men zich zorgen moet maken over mogelijke gevaren voor de gezondheid, onbeantwoord. Van ruim 20% van de lading kan men niet aangeven wat het betreft, omdat de bijbehorende vrachtbrieven niet zijn te vinden. In 1998 wordt onthuld in de media (NRC Handelsblad) dat aan boord van de El Al Boeing enkele honderden kilo’s grondstof voor de productie van het zenuwgas Sarin aanwezig waren. Dat verklaart ook de klachten van honderden burgers over gezondheidsproblemen.

Herdenken

De overlevenden en nabestaanden van de ramp richtten kort na de ramp een herdenkingsplaats in rondom "de boom die alles zag". Deze boom die op de rampplek staat en de crash en de brand heeft overleefd werd het centrale middelpunt en stond wellicht symbool voor de kracht die men op moest kunnen brengen om het verdriet te verwerken. Rondom deze boom werden waxinelichtjes en foto's geplaatst. Architect Herman Hertzberger heeft er een soort galerij opgericht met teksten die betrekking hebben op de ramp en met mozaïektegels die bewoners, overlevenden, en hulpverleners zelf hebben gemaakt onder leiding van Akelei Hertzberger, de dochter van de architect. Door de gemeente Amsterdam werd later een nieuw monument opgericht. Dit leidde tot woede onder bewoners, omdat zij niet betrokken waren bij dit monument en zij zich er niet in herkenden.

Nog jaarlijks wordt op 4 oktober bij "de boom die alles zag" een herdenking van de slachtoffers georganiseerd. Uit eerbied voor de slachtoffers vliegen er geen vliegtuigen over de Bijlmer gedurende deze herdenking. Deze route is normaliter een drukke aanvliegroute voor luchthaven Schiphol.