Platbodem: cultuurhistorisch erfgoed maar ook als woonboot

Een platbodem is een vaartuig met als belangrijkste kenmerk een platte of nagenoeg platte bodem. Een groep vaartuigen die tot de platbodems gerekend kunnen worden zijn de historische Hollandse zeilvaartuigen. Maar er bestaan ook diverse andere modellen met een platte bodem. Een type platbodem werd dikwijls gebruikt voor de vangst van garnalen, mosselen en oesters. Een ander model deed vooral dienst voor de vangst van platvis, schelpen en wier. Weer een andere model was eigenlijk de opvolger van de oorspronkelijke punter. Ook werden platbodems gebruikt voor het vervoer van diverse producten over het water.

Platbodem voor ondiepe benedenloop

Platbodems zijn prima vaartuigen voor het waddengebied en rivieren met een ondiepe benedenloop. De benedenloop is het laatste gedeelte van een rivier voordat die bijvoorbeeld in zee uitmondt. Het door de rivier meegenomen sediment blijft hier vaak op de bodem liggen omdat bij de monding de stroomsnelheid vermindert. Platbodems lenen zich daardoor vooral voor het gebied van de Oostzee tot de Theemsmonding met daar tussen Noord-Duitsland, Nederland, België en Zuidoost-Engeland.

Zijzwaarden tegen op drift raken

Een platbodem heeft meestal zijzwaarden. Een zijzwaard is een houten ovaal. Zijzwaarden hebben de functie om het op drift raken van de boot tegen te gaan. Op drift raken betekent het zijwaarts verplaatsen van de boot. Naast het tegengaan van op drift raken zijn zijzwaarden ook bedoeld om omslaan te voorkomen. Zijzwaarden hangen naast het schip, één aan stuurboord en één aan bakboord.

Bewaarde platbodems als cultuurhistorisch erfgoed

Een aantal oude platbodems zijn in oude staat gebleven met slechts kleine aanpassingen in verband met de veiligheid. Deze vaartuigen staan soms ingeschreven in het Nationaal Register Varende Monumenten en zijn dikwijls in het bezit van eigenaren die lid zijn van de LVBHB (Landelijke Vereniging tot Behoud van het Historisch Bedrijfsvaartuig). Deze schepen worden onderhouden uit de opbrengst van de verhuur (voor het maken van tochten) waardoor ze als cultuurhistorisch erfgoed bewaard kunnen worden.

Droogvallen en wachten op hoogwater

Omdat platbodems weinig diepgang hebben kunnen ze probleemloos droogvallen bijvoorbeeld op een zandbank bij laag water. Vissers op schelpdieren in het Waddengebied en de Zeeuwse wateren maakten tijdens het vissen gebruik van dit droogvallen. Vanaf die plek konden ze hoogwater afwachten om daarna weer huiswaarts te keren. Voor dat doel waren hun schepen voorzien van een zwaar uitgevoerde bodem.

Veel voorkomende modellen platbodems

Enkele modellen die destijds veel voorkwamen zijn de Zeeuwse hoogaars, de Wieringeraak en de Grundel. Allen hadden hun bijzonderheden.

De Zeeuwse hoogaars

De Zeeuwse hoogaars werd 200 jaar lang gebouwd in Arnemuiden waarom hij ook wel de Arnemuidse hoogaars wordt genoemd. Er werden er honderden gebouwd en de meesten gingen voor noodzakelijke reparaties ook weer terug naar Arnemuiden. De hoogaars werd in Zeeland vooral gebruikt voor de mosselvangst en de oestervangst en voor de vangst van garnalen in de zeegaten. Toen in 1768 de hoogaars van Cornelis Cornelissen onder Veere in verboden wateren zou hebben gevist werd er in de archieven vermeld: “Alzo de visschuyt of hoogaers van Cornelis Cornelisse te Veere is in beslag genomen met zijn molenaersnet”. In 1772 verscheen in het archief: “Dat onze hoogaersschippers voor enige dagen hebben naar Bressies gebragt drie soldaten van het garnizoen van Veere”.

De Wieringeraak

De Wieringeraak werd door de vissers van het voormalige eiland Wieringen vooral gebruikt voor de vangst van platvis, schelpen en wier. Het type schip stamt uit de tweede helft van de negentiende eeuw en is ontwikkeld en gebouwd te Hindelopen, Makkum en Workum. De aak was bijna twaalf meter lang en bijna vier en een halve meter breed en had smalle zwaarden. De lijnen van het schip waren sierlijk en wijzen op een gevoel voor schoonheid van de ontwerper.

De Grundel

Een grundel is eigenlijk een soort opvolger van een punter. Het vaartuig heeft een vlakke bodem waardoor hij ook bij de platbodems hoort. Omdat de naam punter zo was ingeburgerd werden de latere grundels door de bevolking nog steeds punters genoemd. De grundel werd vooral als roeiboot en zeilboot gebruikt door de Aalsmeerse kwekers. Maar er zijn ook veel grotere grundels gebouwd met een binnenmotor. Op de scheepswerven van C.J.W. de Vries en Van Dam werden in Aalsmeer tot 1940 veel grundels gemaakt.

Andere platbodems

Kleinere platbodems waren vooral geschikt voor het vervoer over relatief ondiepe binnenwateren. In de provincie Friesland werden platbodems, in de modellen tjalken en pramen, ingezet om turf, mest en terpaarde door ondiepe vaartjes te vervoeren. Naast die Friese types platbodems horen ook de iets rondere modellen als de Lemsteraak, Staverse jol en de boeier tot de familie van platbodemschepen.

Platbodems nu voor andere doelen

Veel oude platbodems zijn behouden gebleven omdat er andere doelen voor werden gevonden. Dat gaat van gebruik als vaartuig voor de chartervaart tot het ombouwen tot woonschip.

Chartervaart

Behoud van oude platbodems is dikwijls ten goede gekomen aan de chartervaart die in de volksmond de Bruine vloot wordt genoemd. De vaartuigen zijn dan aangepast voor het vervoer van passagiers als een soort zeilend vakantieverblijf om vaartochten mee te maken.

Concessies

Soms zijn daarbij concessies gedaan ten opzichte van het oorspronkelijke schip maar er is ook een aantal platbodems tamelijk origineel gebleven.

Comfort

Ook zijn er platbodems behoorlijk aangepast aan de moderne tijd met gebruikmaking van eigentijdse materialen om het comfort te vergroten zodat de eigenaren aan het vaartoerisme hun brood kunnen verdienen.

Authenticiteit

In een enkel geval zijn de aanpassingen zodanig dat er weinig sprake meer is van het traditionele model en andere authenticiteit.

Woonboot

Ook is een groot aantal voormalige platbodems als woonboot in gebruik en ligt ergens aangemeerd. In veel gevallen is dan op de bestaande romp een nieuwe opbouw geplaatst waardoor er uiteraard nauwelijks iets van de oorspronkelijke aanblik van de platbodem over is maar waardoor het schip wel een heel praktische nieuwe functie heeft gekregen.T]