Schakelen op de fiets

Op de meeste fietsen zit een versnelling – je kunt dus schakelen. Maar hoe doe je dat, en waar moet je op letten als je aan het fietsen bent? Leer beter schakelen op de fiets.

Waarom een versnelling?

Een versnelling kost geld, maakt de fiets zwaarder en heeft onderhoud nodig. Waarom zou je dan voor een fiets met zo’n apparaat kiezen?

De belangrijkste reden is praktisch: fabrikanten verkopen liever fietsen met dan zonder versnelling. Als voorbeeld nemen we een bekend merk: Gazelle. Op de Gazelle website staan alle modellen die geleverd worden. Je kunt selecteren hoeveel versnellingen je wilt, maar de optie om een fiets zonder versnellingen te kiezen is er niet. Het wordt dus lastig om een fiets zonder versnelling te vinden, al zijn ze er wel.

Hoe werkt een versnelling?

De versnelling regelt de verhouding tussen de omwenteling van de trappers en de afstand die het achterwiel aflegt. Indirect regelt de versnelling waarmee je fietst ook de maximale snelheid die je kunt halen. De snelheid die je haalt is namelijk gelijk aan het aantal omwentelingen maal de omtrek van het wiel. De omtrek van een fietswiel is ongeveer 2 meter.
Een paar voorbeelden:

Als de verhouding klein is, rijd je met een licht verzet. Als de verhouding 1 op 1 is, draait bij elke omwenteling van de trappers het achterwiel éénmaal rond. Bij 100 omwentelingen per minuut is je snelheid dan 100 maal 60 maal 2 meter ≈ 12 kilometer.
Als de verhouding groot is, rijd je met een zwaarder verzet. Wielrenners rijden in de sprint met verhoudingen tot 1 op 5. Met elke trap omwenteling draait het wiel vijf maal rond. De snelheid van de sprinter is dan ongeveer 60 kilometer.

Het optimale aantal omwentelingen verschilt van persoon tot persoon, maar ligt tussen de 60 en 100 omwentelingen per minuut – dit aantal wordt ook wel de trapfrequentie genoemd. De trapfrequentie is wat hoger voor de sportieve fietser, wat lager voor huis-tuin-keuken gebruik. Als je trapfrequentie te laag is, heeft dat allerlei nadelen: het is niet goed voor je gewrichten, en je gaat ook veel eerder het materiaal (tandwielen en ketting) zwaar belasten.

Wanneer is de versnelling handig?

Een versnelling helpt om het fietsen te vergemakkelijken. Je kunt er namelijk met min of meer gelijke inspanning fietsen in wisselende omstandigheden. Als de omstandigheden zwaarder zijn, schakel je naar een lichte versnelling en omgekeerd. De meest voorkomende situaties:

Wind mee of tegen

Met wind mee schakel je een tandje zwaarder, met wind tegen juist lichter. In Nederland heeft iedereen hier vroeg of laat mee te maken.

Heuvels

Heuvel op schakel je lichter, heuvel af juist zwaarder om bij te trappen. Zo word je zelfs op je gewone fiets een halve wielrenner. Ook in Nederland kom je regelmatig heuvels tegen al zijn ze meestal kunstmatig: viaduct, brug, uitgang van de parkeergarage op het werk.

Sportieve fietser

Het kost veel inspanning om uit stilstand te vertrekken. Daarom is het verstandig om te stoppen met trappen als je een rood stoplicht of dichte spoorwegovergang nadert, zodat je bij voorkeur niet helemaal hoeft te stoppen. Als je toch moet stoppen, schakel terug naar een lichte versnelling zodat je snel weer op je kruissnelheid bent.

Er zijn ook mensen die nooit wind tegen hebben en nooit een brug of viaduct tegenkomen. Als dat zo is: koop een fiets zonder versnelling, of neem het simpelste systeem ‘voor het geval dat’.

Schakelsystemen

Er zijn meerdere systemen die worden toegepast:

Inwendig

De versnelling zit inwendig, samen met de achteras. Voordeel van de inwendige systemen is dat er geen vuil in het systeem kan komen: daardoor is er minder slijtage en onderhoud nodig dan bij een derailleur.
Leveranciers zijn Sturmey-Archer, Shimano, Rohloff en SRAM. De meest gangbare systemen zijn:

Sturmey-Archer
Dit system wordt al meer dan een eeuw toegepast. Er zijn meerdere versies maar de meest voorkomende is met drie versnellingen. Op het stuur zit een schakelaar waarmee je de versnelling bedient. Bedrijfszeker en zeer geschikt voor de Nederlandse omstandigheden.

Shimano Nexus
Er zijn meerdere versies van dit systeem, de meest toegepaste is die met zeven versnellingen. De schakelaar zit naast de handgreep op het stuur. Voor Nederland is zeven versnellingen in de praktijk nog al veel. Je zult merken dat je snel doorschakelt en eigenlijk maar van drie of vier standen echt gebruik maakt. Het Nexus systeem is kwetsbaarder dan de Sturmey-Archer: mijn ervaring is dat het Nexus systeem kan bevriezen. Dat schijnt te komen door condens in de leidingen. Niet fijn als je de versnelling echt nodig hebt…

SRAM en Rohloff
Het aanbod van SRAM is vergelijkbaar met dat van Shimano, maar Shimano heeft een veel groter marktaandeel.
Rohloff is het luxe inwendig schakelsysteem dat wordt toegepast in duurdere fietsen. Aanrader als je van plan bent naar Kathmandu te gaan fietsen – of verder.

Derailleur

Het bekende uitwendige systeem dat al sinds vele jaren wordt toegepast. Leveranciers zijn Shimano, Campagnolo en SRAM.
Op de trapas zitten twee of drie grotere kettingbladen, aan de achteras tot tegenwoordig elf kransjes.
Voor de bladen geldt: hoe groter het blad, hoe zwaarder de versnelling. De bladen zitten van rechts-groot naar links-klein.
Voor de kransjes het omgekeerde: hoe kleiner het kransje, hoe zwaarder de versnelling. De kransjes zitten van rechts-klein naar links-groot. Ketting rechts betekent een zwaardere versnelling, ketting links lichter.

Drie bladen voor en elf achter geeft de keus uit maar liefst 33 combinaties – in theorie. Een aantal combinaties zit dubbel op zo’n systeem – bijvoorbeeld 51 voor en 17 achter geeft dezelfde verhouding als 42 voor en 14 achter. Een belangrijk principe bij de derailleur is dat de ketting niet scheef over de bladen komt te liggen. Dus voor op het grootste (buitenste) blad schakelen en achter ook op het grootste (binnenste) kransje is geen goed idee: de ketting wringt en het systeem slijt veel harder.

Derailleur systemen zijn veel onderhoudsgevoeliger: één keer door de modder, of ’s winters over een gepekelde weg en je moet gaan poetsen. Met een lange broek aan op een fiets met derailleur is ook geen goed idee, er is altijd het gevaar dat je broek tussen ketting en tandwiel getrokken wordt. Of dat je in een onbewaakt ogenblik de vieze ketting tegen je goede goed krijgt…
De derailleur is zeer geschikt voor sportief gebruik maar minder voor dagelijks gebruik.

Schakelen voor dummies

Hoe maak je nu optimaal gebruik van de versnelling op je fiets? Sta eerst stil bij de versnelling die voor jou het meest geschikt is. Ga niet onvoorbereid naar de fietsenwinkel want de kans is groot dat je niet de goede aankoop doet. En als je niet kunt of wilt schakelen: neem een fiets zonder versnellingen. Als je gekozen hebt: maak je zelf vertrouwd met de mogelijkheden. Probeer uit hoe de versnelling werkt en hoe je tijdens het fietsen kunt schakelen. Je moet op den duur zonder nadenken de versnelling kunnen gebruiken!

Bepaal de trapfrequentie waarbij jij prettig fietst. Hierboven staat al een algemene richtlijn – zorg er in elk geval voor dat je niet te traag trapt. Zwoegen is uit den boze! Er zijn veel mensen die te zwaar (met een te lage trapfrequentie) fietsen dan omgekeerd – let maar eens op je medefietsers. Wees je er van bewust en voer geleidelijk aan de trapfrequenties op. De versnelling is er om je te helpen gemakkelijk te fietsen; als het prettiger voelt schakel je gewoon naar een lichtere versnelling zodat je met minder weerstand trapt. Zorg er voor dat je trapfrequentie in de buurt blijft van het voor jou prettige tempo. Er zijn nog twee argumenten om niet te zwaar te trappen:

• Hoe zwaarder je trapt, hoe meer je je gewrichten belast. Voorkom knieproblemen en schakel lichter!
• Als je langzaam en zwaar trapt moet je veel kracht leveren; de energie moet dan uit suikers komen. Als je sneller trapt ga je ook vet verbranden!

En dan op pad – als het moeilijk gaat: schakel naar een lichter versnelling, als je vanzelf gaat: schakel bij!
Veel plezier!